Ateşbaz-ı Veli, Mevlevilik tarikatının önemli şahsiyetlerinden biridir. Asıl adı Yusuf bin İzzeddin'dir. Ateşbaz-ı Veli, Mevlana Celaleddin Rumi'nin aşçısı ve dervişidir. Aynı zamanda, Mevlevi Mutfağı'nın da piri olarak kabul edilir. Hayatı ve kişiliği hakkında birçok menkıbe bulunmaktadır.
Ateşbaz-ı Veli'nin doğum yeri ve tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, Mevlana Celaleddin Rumi'nin Konya'da bulunduğu dönemde onun hizmetine girdiği ve uzun yıllar aşçılık yaptığı bilinmektedir. Ateşbaz-ı Veli'nin, Mevlana Celaleddin Rumi tarafından çok sevildiği ve itibar gördüğü, menkıbelerde sıkça vurgulanır.
Ateşbaz-ı Veli hakkında birçok menkıbe bulunmaktadır. Bu menkıbelerin en bilinenlerinden biri şöyledir:
Bir gün, dergahta odun kalmamış ve yemek pişirme vakti gelmiştir. Ateşbaz-ı Veli, durumu Mevlana Celaleddin Rumi'ye bildirir. Mevlana, "Ocağı yak, Allah kerimdir" der. Ateşbaz-ı Veli, ocağı yakar ve kazanları üzerine yerleştirir. Bir süre sonra, ocakta hiç odun olmamasına rağmen yemekler pişmeye başlar. Bu keramet üzerine Mevlana Celaleddin Rumi, Ateşbaz-ı Veli'ye "Ateşbaz" (ateşle oynayan) adını verir.
Başka bir menkıbeye göre, Ateşbaz-ı Veli bir gün susuz kalmış ve abdest almak için su aramaya başlamıştır. Bir tarlada su bulamayınca, elindeki asasını yere vurmuş ve yerden berrak bir su fışkırmıştır. Bu su, halen Konya'da bulunan ve "Ateşbaz Kuyusu" olarak bilinen yerde bulunmaktadır.
Ateşbaz-ı Veli, Mevlevi Mutfağı'nın piri olarak kabul edilir. Mevlevi Mutfağı, sadece yemek pişirme yeri değil, aynı zamanda bir eğitim ve terbiye ocağıdır. Dervişler, burada hem yemek yapmayı öğrenirler, hem de nefislerini terbiye ederlerdi. Mevlevi Mutfağı'nda pişen yemekler, sadece karın doyurmak için değil, aynı zamanda ruhu da beslemek için hazırlanır.
Mevlevi Mutfağı'nın kendine özgü kuralları ve ritüelleri vardır. Yemekler, dualarla ve zikirlerle pişirilir. Yemeklerin hazırlanmasında kullanılan malzemeler, mevsime ve bölgeye göre değişir. Mevlevi Mutfağı, Türk mutfak kültürünün önemli bir parçasıdır ve günümüzde de yaşatılmaya çalışılmaktadır.
Ateşbaz-ı Veli'nin türbesi, Konya'da bulunmaktadır. Türbe, ziyaretçiler tarafından sıkça ziyaret edilmektedir. Türbenin bulunduğu yerde, Ateşbaz Kuyusu da bulunmaktadır.
Ateşbaz-ı Veli, Mevlevilik tarikatı ve Mevlevi Mutfağı üzerindeki etkisiyle önemli bir figürdür. Onun hayatı ve menkıbeleri, Mevlevi dervişleri için bir ilham kaynağı olmuştur. Ateşbaz-ı Veli'nin mirası, günümüzde de yaşatılmaya ve gelecek nesillere aktarılmaya çalışılmaktadır.